Ақсу-Жабағлы қорығында маралдың (Cervus elaphus) таралуы мен қазіргі жағдайы

Кіріспе:

Марал (лат. Cervus elaphus Severtzov) — қорықтың аршалы ормандар мен бұталар арасында мекен етеді. Маралдар күндіз қалың арша ағашы мен ұшқат бұталы ағаштар арасындағы жатақтарында жасырынып жатып демалып, кеш батысымен ашық, жазық жерлерде түнделетіп жайылады. Маралдар мүйіздерін тастау мерзімі наурыз айының соңғы он күндігінен сәуір айының басында өтеді. Олардың түлеу мерзімі көктемде наурыз айының соңымен сәуір айы аралығында болса, күзгі түлеуі тамыз айында өтеді.

Сурет 1— Қасқабұлақ шыны. т.д. 3041м Тасқа түскен марал таңбасы.

Маралдардың күйектену маусымы тамыз айының соңынан басталып, қыркүйек айында өтеді. Олардың төлдеу уақыты маусым айында болады. Қазіргі таңда кәсіпшілік бағалы нысаны болып табылады.

Аталығының мүйізінде 5 тармағы бар. Құйрығы кысқа. Дене ұзындығы 80-250 см дейін, салмағы 75-340 кг дейін. Бірнеше географиялық түрлері бар (үзбара, марал, вапити және т.б.). Буаздығы 238-245 тәулікке созылады. Бірқатар жерде жойылған. ТМД-да аулауға шектеу койылған. Маралдарды бұғы өсіру шаруашылықтарында көбейтеді. 8 түрі ХТҚО мен КСРО-ның Қызыл кітабына енгізілген.

Марал — Ақсу-Жабағылы қорығындағы ашатұяқтылар ішіндегі ең әдемі бірақ, саны жағынан дарағы аз, жоғалып кету қауіпі бар жануар. Жылдар бойы табиғат жылнамасындағы маралдың дара санының өсу динамикасы тұрақты емес.

Қорық құрылғанға дейін марал қорық териториясында мекен еткен бе деген сұрақ туындайды. Баяғы заманнан кейбір аймақтар «Маралсай», «Бұғылытөр» және «Марал кешу» атауларымен аталған. Жабағылы өзен бойындағы Бойдақсай 2167 м т.д және Қасқабұлақ шыңындағы 3041м т.д. тасқа түскен марал таңбалары (петроглифтер) тұрақты мекен етуші жануар екендігіне дәлел. Маралдың мекен ету ортасы, таралу аймағы Жабағылы өзен бойымен – Жабағылытау, Сарқырама, Маралсай, Шошқасай және Қасқабұлақ аңғары; Кіші Ақсу өзені — Жусалы аңғары; Үлкен Ақсу — Жандаралысай аңғары. Сонымен қатар, Ақсу құз шатқалындағы Таяқсалды — Маралкешу. Бұл аталған аймақтардың ара қашықтығы алшақ орналасқан.